วตฺตสีเส ฐตฺวา ททนฺโต ‘‘เอตํ ทานํ นาม มยฺหํ กุลวํสเหตุ ปเวณิจาริตฺต’’นฺติ จาริตฺตสีเสน วา เทนฺโต จาริตฺตสีลตฺตา สีลมยํฯ ขยโต วยโต สมฺมสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ททโต ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติฯ ยถา หิ เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน วตฺตมานาปิ ทานเจตนา วตฺตสีเส ฐตฺวา ททโต สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส อปรภาเค เจตนาย จ ตถาปวตฺตตฺตาฯ

ปุญฺญกิริยวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. สปฺปุริสทานสุตฺตาทิวณฺณนา

[37-38] สตฺตเม วิเจยฺย เทตีติ เอตฺถ ทฺเว วิจินนานิ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ, ทกฺขิณาวิจินนญฺจฯ เตสุ วิปนฺนสีเล อิโต พหิทฺธา ปญฺจนวุติ ปาสณฺฑเภเท จ ทกฺขิเณยฺเย ปหาย สีลาทิคุณสมฺปนฺนานํ สาสเน ปพฺพชิตานํ ทานํ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ นามฯ ลามกลามเก ปจฺจเย อปเนตฺวา ปณีตปณีเต วิจินิตฺวา เตสํ ทานํ ทกฺขิณาวิจินนํ นามฯ เตนาห ‘‘อิมสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิฯ อฏฺฐเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

สปฺปุริสทานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. อภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-40] นวเม ปุญฺญาภิสนฺทาติ ปุญฺญนทิโยฯ กุสลาภิสนฺทาติ กุสลานํ ปวาหาฯ สุขสฺสาหาราติ สุขปจฺจยาฯ อคฺคานีติ ญาตตฺตา อคฺคญฺญานิฯ จิรรตฺตํ ญาตตฺตา รตฺตญฺญานิฯ อริยานํ สาธูนํ วํสานีติ ญาตตฺตา วํสญฺญานิฯ โปราณานํ อาทิปุริสานํ เอตานีติ โปราณานิฯ สพฺพโส เกนจิปิ ปกาเรน สาธูหิ น กิณฺณานิ น ขิตฺตานิ ฉฑฺฑิตานีติ อสํกิณฺณานิฯ อยญฺจ นโย เนสํ ยถา อตีเต, เอวํ เอตรหิ อนาคเต จาติ อาห ‘‘อสํกิณฺณปุพฺพานิ น สํกิยนฺติ น สํกิยิสฺสนฺตี’’ติฯ ตโต เอว อปฺปฏิกุฏฺฐานิฯ น หิ กทาจิ วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา หิํสาทิปาปธมฺมํ อนุชานนฺติฯ อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทตีติ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิหิตทณฺฑตฺตา สกลสฺสปิ สตฺตกายสฺส ภยาภาวํ เทติฯ อเวรนฺติ เวราภาวํฯ อพฺยาพชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตํฯ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ ทสเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

อภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุโปสถวคฺโค

1-8. สํขิตฺตูโปสถสุตฺตาทิวณฺณนา

[41-48] ปญฺจมสฺส ปฐมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ ฉฏฺเฐ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.165) ปญฺจ องฺคานิ เอตสฺสาติ ปญฺจงฺคํ, ปญฺจงฺคเมว ปญฺจงฺคิกํ, ตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺสฯ มหตี ททฺทรี วีณาวิเสโสปิ อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมปริโยนทฺเธสู’’ติ วิเสสนํ กตํฯ เอกตลตูริยํ กุมฺภถุนททฺทริกาทิฯ อุภยตลํ เภริมุทิงฺคาทิฯ จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา วินิพทฺธํ อาตตวิตตํฯ สพฺพโส ปริโยนทฺธํ นาม จตุรสฺสอมฺพณํ ปณวาทิ จฯ โคมุขีอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ วํสาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺขาทีนํ สงฺคโหฯ สมฺมาทีติ สมฺมตาฬกํสตาฬสิลาสลากตาฬาทิฯ ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม ทนฺตมยตาฬํฯ กํสตาฬํ โลหมยํฯ สิลามยํ อโยปตฺเตน จ วาทนตาฬํ สิลาสลากตาฬํฯ สุมุจฺฉิตสฺสาติ สุฏฺฐุ ปฏิยตฺตสฺสฯ ปมาเณติ นาติทฬฺหนาติสิถิลสงฺขาเต มชฺฌิเม มุจฺฉนาปมาเณฯ เฉโกติ ปฏุ ปฏฺโฐฯ โส จสฺส ปฏุภาโว มโนหโรติ อาห ‘‘สุนฺทโร’’ติฯ รญฺเชตุนฺติ ราคํ อุปฺปาเทตุํฯ ขมเตวาติ โรจเตวฯ น นิพฺพินฺทตีติ น ตชฺเชติ, โสตสุขภาวโต ปิยายิตพฺโพว โหติฯ

ภตฺตารํ นาติมญฺญตีติ สามิกํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ มนสาปิ น ปตฺเถติฯ อุฏฺฐาหิกาติ อุฏฺฐานวีริยสมฺปนฺนาฯ อนลสาติ นิกฺโกสชฺชาฯ สงฺคหิตปริชฺชนาติ สมฺมานนาทีหิ เจว ฉณาทีสุ เปเสตพฺพ-ปิยภณฺฑาทิปณฺณาการเปสนาทีหิ จ สงฺคหิตปริชนาฯ

อิธ ปริชโน นาม สามิกสฺส เจว อตฺตโน จ ญาติชโนฯ สมฺภตนฺติ กสิวณิชฺชาทีนิ กตฺวา อาภตธนํฯ สตฺตมฏฺฐมานิ อุตฺตานตฺถานิฯ

สํขิตฺตูโปสถสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ปฐมอิธโลกิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] นวเม อิธโลกวิชยายาติ อิธโลกวิชินนตฺถาย อภิภวตฺถายฯ โย หิ ทิฏฺฐธมฺมิกํ อนตฺถํ ปริวชฺชนวเสน อภิภวติ, ตโต เอว ตทตฺถํ สมฺปาเทติ, โส อิธโลกวิชยาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ ปจฺจตฺถิกนิคฺคณฺหนโต สทตฺถสมฺปาทนโต จฯ เตนาห ‘‘อยํส โลโก อารทฺโธ โหตี’’ติฯ (ปสํสาวหโต ตยิทํ ปสํสาวหนํ กิตฺติสทฺเทน อิธโลเก สทฺทานํ จิตฺตโตสนวิทฺเธยฺยภาวาปาทเนน จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ) สุสํวิหิตกมฺมนฺโตติ ยาคุภตฺตปจนกาลาทีนิ อนติกฺกมิตฺวา ตสฺส ตสฺส สาธุกํ กรเณน สุฏฺฐุ สํวิหิตกมฺมนฺโตฯ ปรโลกวิชยายาติ ปรโลกสฺส วิชินนตฺถาย อภิภวตฺถายฯ โย หิ สมฺปรายิกํ อนตฺถํ ปริวชฺชนวเสน อภิภวติ, ตโต เอว ตทตฺถํ สมฺปาเทติ, โส ปรโลกวิชยาย ปฏิปนฺโน นาม โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ปฐมอิธโลกิกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุโปสถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ

(6) 1. โคตมีวคฺโค

1-3. โคตมีสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-53] ฉฏฺฐสฺส ปฐเม (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.402) โคตมีติ โคตฺตํฯ นามกรณทิวเส ปนสฺสา ลทฺธสกฺการา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อยํ ธีตรํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติรญฺโญ มเหสี ภวิสฺสติฯ สเจ ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสตีติ อุภยถาปิ มหตีเยวสฺสา ปชา ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ อถสฺสา ‘‘มหาปชาปตี’’ติ นามํ อกํสุฯ เตนาห ‘‘ปุตฺตปชาย เจว ธีตุปชาย จ มหนฺตตฺตา เอวํลทฺธนามา’’ติฯ

‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ (สุ. นิ. 941; มหานิ. 170) –

อาทินา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ กเถสิฯ ตํตํปโลภนกิริยา กายวาจาหิ ปรกฺกมนฺติโย อุกฺกณฺฐนฺตูติ สาสนํ เปเสนฺติ นามาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สาสนํ เปเสตฺวา’’ติฯ กุณาลทหนฺติ กุณาลทหตีรํฯ อนภิรติํ วิโนเทตฺวาติ อิตฺถีนํ โทสทสฺสนมุเขน กามานํ โวการสํกิเลสวิภาวเนน อนภิรติํ วิโนเทตฺวาฯ

อาปาทิกาติ สํวทฺธกา, ตุมฺหากํ หตฺถปาเทสุ กิจฺจํ อสาเธนฺเตสุ หตฺเถ จ ปาเท จ วฑฺเฒตฺวา ปฏิชคฺคิตาติ อตฺโถฯ โปสิกาติ ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร นหาเปตฺวา โภเชตฺวา ปาเยตฺวา ตุมฺเห โปเสสิฯ ถญฺญํ ปาเยสีติ นนฺทกุมาโร กิร โพธิสตฺตโต กติปาเหเนว ทหโร, ตสฺมิํ ชาเต มหาปชาปตี อตฺตโน ปุตฺตํ ธาตีนํ ทตฺวา สยํ โพธิสตฺตสฺส ธาติกิจฺจํ สาธยมานา อตฺตโน ถญฺญํ ปาเยสิฯ ตํ สนฺธาย เถโร เอวมาหฯ ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพญฺเญ ฐิโตฯ มณฺฑนกชาติโกติ อลงฺการสภาโวฯ ตตฺถ โกจิ ตรุโณปิ ยุวา น โหติ ยถา อติตรุโณฯ โกจิ ยุวาปิ มณฺฑนกชาติโก น โหติ ยถา อุปสนฺตสภาโว, อาลสิยพฺยสนาทีหิ วา อภิภูโตฯ

อิธ ปน ทหโร เจว ยุวา จ มณฺฑนกชาติโก จ อธิปฺเปโต, ตสฺมา เอวมาหฯ อุปฺปลาทีนิ มณฺฑนกชาติโก จ โลกสมฺมตตฺตา วุตฺตานิฯ

มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺตาติ อิทํ ปญฺจวสฺสสตโต อุทฺธํ อฏฺฐตฺวา ปญฺจสุเยว วสฺสสเตสุ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา การณนิทสฺสนํฯ ปฏิสมฺภิทาปเภทปฺปตฺตขีณาสววเสเนว วุตฺตนฺติ เอตฺถ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตขีณาสวคฺคหเณน ฌานานิปิ คหิตาเนว โหนฺติฯ น หิ นิชฺฌานกานํ สพฺพปฺปการสมฺปตฺติ อิชฺฌตีติ วทนฺติฯ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน วสฺสสหสฺสนฺติอาทินา จ ยํ วุตฺตํ, ตํ ขนฺธกภาณกานํ มเตน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วินยฏฺฐกถายมฺปิ (จูฬว. อฏฺฐ. 403) อิมินาว นเยน วุตฺตํฯ

ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.161) ปน ‘‘ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสิ, ฉฬภิญฺเญหิ วสฺสสหสฺสํ, เตวิชฺเชหิ วสฺสสหสฺสํ, สุกฺขวิปสฺสเกหิ วสฺสสหสฺสํ, ปาติโมกฺเขน วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสี’’ติ วุตฺตํฯ อิธาปิ สาสนนฺตรธานกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.130) ‘‘พุทฺธานญฺหิ ปรินิพฺพานโต วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, ตโต ปรํ ฉ อภิญฺญา, ตโต ตาปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา ติสฺโส วิชฺชา นิพฺพตฺเตนฺติ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ตาปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุกฺขวิปสฺสกา โหนฺติฯ เอเตเนว อุปาเยน อนาคามิโน, สกทาคามิโน, โสตาปนฺนา’’ติ วุตฺตํฯ

สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.156) ปน ‘‘ปฐมโพธิยญฺหิ ภิกฺขู ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา อเหสุํฯ อถ กาเล คจฺฉนฺเต ปฏิสมฺภิทา ปาปุณิตุํ น สกฺขิํสุ, ฉฬภิญฺญา อเหสุํฯ ตโต ฉ อภิญฺญา ปตฺตุํ อสกฺโกนฺตา ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณิํสุฯ อิทานิ กาเล คจฺฉนฺเต ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตา อาสวกฺขยมตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺติ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา อนาคามิผลํ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา สกทาคามิผลํ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา โสตาปตฺติผลํ, คจฺฉนฺเต กาเล โสตาปตฺติผลมฺปิ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา เจตํ สพฺพํ อญฺญมญฺญปฺปฏิวิรุทฺธํ, ตสฺมา เตสํ เตสํ ภาณกานํ มตเมว อาจริเยน ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิตนฺติ คเหตพฺพํฯ อญฺญถา หิ อาจริยสฺเสว ปุพฺพาปรวิโรธปฺปสงฺโค สิยาติฯ

ตานิเยวาติ ตานิเยว ปญฺจวสฺสสหสฺสานิฯ ปริยตฺติมูลกํ สาสนนฺติ อาห ‘‘น หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ อตฺถี’’ติอาทิฯ ปริยตฺติยา หิ อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติอนฺตรธายติ, ปฏิปตฺติยา อนฺตรหิตาย อธิคโม อนฺตรธายติฯ กิํการณา? อยญฺหิ ปริยตฺติ ปฏิปตฺติยา ปจฺจโย โหติ, ปฏิปตฺติ อธิคมสฺสฯ อิติ ปฏิปตฺติโตปิ ปริยตฺติเยว ปมาณํฯ ทุติยตติเยสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

โคตมีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. ทีฆชาณุสุตฺตาทิวณฺณนา

[54-55] จตุตฺเถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.265) เอเกน โภเค ภุญฺเชยฺยาติ เอเกน โกฏฺฐาเสน โภเค ภุญฺเชยฺย, วินิภุญฺเชยฺย วาติ อตฺโถฯ ทฺวีหิ กมฺมนฺติ ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิ กสิวณิชฺชาทิกมฺมํ ปโยเชยฺยฯ นิธาเปยฺยาติ จตุตฺถโกฏฺฐาสํ นิเธตฺวา ฐเปยฺย, นิทหิตฺวา ภูมิคตํ กตฺวา ฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ อาปทาสุ ภวิสฺสตีติ กุลานญฺหิ น สพฺพกาลํ เอกสทิสํ วตฺตติ, กทาจิ ราชอคฺคิโจรทุพฺภิกฺขาทิวเสน อาปทา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เอวํ อาปทาสุ อุปฺปนฺนาสุ ภวิสฺสตีติ เอกํ โกฏฺฐาสํ นิธาเปยฺยาติ วุตฺตํฯ อิเมสุ ปน จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ กตรํ โกฏฺฐาสํ คเหตฺวา กุสลํ กาตพฺพนฺติ? ‘‘โภเค ภุญฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตโกฏฺฐาสํฯ ตโต คณฺหิตฺวา หิ ภิกฺขูนมฺปิ กปณทฺธิกานมฺปิ ทานํ ทาตพฺพํ, เปสการนฺหาปิตาทีนมฺปิ เวตนํ ทาตพฺพํฯ สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกาทีนํ ทานวเสน เจว, อธิวตฺถเทวตาทีนํ เปตพลิวเสน, นฺหาปิตาทีนํ เวตนวเสน จ วินิโยโคปิ อุปโยโค เอวฯ

อเปนฺติ คจฺฉนฺติ, อเปนฺตา วา เอเตหีติ อปายา, อปายา เอว มุขานิ ทฺวารานีติ อปายมุขานิฯ วินาสทฺวารานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ทีฆชาณุสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-8. ภยสุตฺตาทิวณฺณนา

[56-58] ฉฏฺเฐ คพฺภวาโส อิธ อุตฺตรปทโลเปน คพฺโภ วุตฺโตติ อาห ‘‘คพฺโภติ คพฺภวาโส’’ติฯ สตฺตมฏฺฐมานิ อุตฺตานตฺถานิฯ

ภยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-10. ปุคฺคลสุตฺตาทิวณฺณนา

[59-60] นวเม ทานํ ททนฺตานนฺติ ทกฺขิเณยฺยํ อุทฺทิสฺส ทานํ เทนฺตานํฯ อุปธี วิปจฺจนฺติ เอเตน, อุปธีสุ วา วิปจฺจติ, อุปธโย วา วิปากา เอตสฺสาติ อุปธิวิปากํฯ สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ อริยสงฺเฆ ทินฺนํ วิปฺผารฏฺฐานํ โหติ, วิปุลผลนฺติ อตฺโถฯ ทสเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปุคฺคลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โคตมีวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(7) 2. ภูมิจาลวคฺโค

1-5. อิจฺฉาสุตฺตาทิวณฺณนา

[61-65] สตฺตมสฺส ปฐมาทีนิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ ปญฺจเม (ที.นิ.ฏี. 2.173) อภิภวตีติ อภิภุ, ปริกมฺมํ, ญาณํ วาฯ อภิภุ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํ, ฌานํฯ อภิภวิตพฺพํ วา อารมฺมณสงฺขาตํ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํฯ อถ วา อารมฺมณาภิภวนโต อภิตุ จ ตํ อายตนญฺจ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต มนายตนธมฺมายตนภาวโต จาติปิ สสมฺปยุตฺตชฺฌานํ อภิภายตนํฯ เตนาห ‘‘อภิภวนการณานี’’ติอาทิฯ ตานิ หีติ อภิภายตนสญฺญิตานิ ฌานานิฯ ‘‘ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตายา’’ติ อิทํ อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺพํฯ กถํ? ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตาย อารมฺมณานิ อภิภวนฺติฯ ญาณพเลเนว หิ อารมฺมณาภิภวนํ วิย ปฏิปกฺขาภิภโวปีติฯ